EBU’L A’LÂ MEVDUDİ’NİN BAKIŞ AÇISIYLA NİSA SURESİ 97. VE 101. AYETLER ARASI

BİSMİLLAHİRRAHMANİRRAHİM

Hamd kendisinden başka ilah olmayan, mutlak manada tek güç ve kudret sahibi olan Allah’a mahsustur. Salat ve selam tüm peygamberlerin ve onları takip eden tabilerinin üzerine olsun.

97- Melekler kendi kendilerine zulmedenlerin(129) hayatına son verecekleri zaman, derler ki: “Neyde idiniz?” Onlar: “Biz, yeryüzünde zayıf bırakılmışlar (müstaz’aflar) idik.” derler. (Melekler de:) “Onda hicret etmeniz için Allah’ın arzı geniş değil miydi?”(130) derler. İşte onların barınma yerleri cehennemdir. Ne kötü yataktır o.
98- Ancak erkeklerden, kadınlardan ve çocuklardan müstaz’aflar olup hiç bir çareye güç yetiremeyenler ve bir yol (çıkış) da bulamayanlar başka.
99- Umulur ki Allah bunları affeder. Allah affedicidir, bağışlayıcıdır.
100- Allah yolunda hicret eden, yer yüzünde barınacak çok yer de bulur, genişlik (ve bolluk) da. Allah’a ve Resulüne hicret etmek üzere evinden çıkan, sonra kendisine ölüm gelen kişinin ecri şüphesiz Allah’a düşmüştür. Allah, bağışlayıcıdır, esirgeyicidir.(131)

AÇIKLAMA

129. “Kendi nefislerine zulmedenler” İslâm’ı kabul eden, fakat geçerli bir nedenleri olmadığı halde henüz İslâm’a girmemiş kabileler arasında yaşayan kimselerdir. Onlar, “İslâm diyarı” var olduğu halde ve oraya hicret edip tam bir Müslüman olarak yaşamaları mümkün olduğu halde, yarı İslâmî bir durumda yaşayarak kendi kendilerine zulmediyorlardı. Onların “biz yeryüzünde zayıflardan idik” diye öne sürdükleri özrün kabul edilmemesinin nedeni işte budur. (Bkz. an: 116) .
130. Yani “Niçin Allah’a isyankâr kimseler tarafından baskı altında tutulan ve Allah’ın kanunlarına uygun olarak yaşamanın mümkün olmadığı bir yerde yaşamaya devam ettiniz? Neden hiçbir engel olmadığı halde Allah’ın kanunlarına uyabileceğiniz bir yere hicret etmediniz?”
131. “Allah yolunda hicret etmek” iki durum dışında bir zorunluluktur: Kişi orada İslâm’ı yaymak, peygamberin ve takipçilerin görevlerinin ilk dönemlerinde yaptıkları gibi küfür üzerine kurulu hayat sistemini İslâmî bir sisteme çevirmek için kalabilir. Veya kişi oradan çıkıp gitmeye bir yol bulamaz da nefret ve hoşnutsuzluk içinde orada kalır. Bu iki durum hariç “küfür diyarı”nda yaşamak sürekli günah içinde yaşamak demektir. “Hicret edecek bir İslâm Diyarı bulamadık” diye öne sürülen özür de kabul edilmeyecek ve şöyle denilecektir. “Eğer ‘İslâm Diyarı’ diye bir bölge bulunmadı ise, küfrün kanunlarına boyun eğmekten kurtulmak için ağaç yaprakları ve keçi sütü ile beslenebileceğiniz bir dağ veya orman da yok muydu?”
Bu bağlamda, “Mekke’nin fethinden sonra hicret yoktur” hadisi hakkındaki yanlış anlama da ortadan kaldırılmalıdır. Bu, hicretle ilgili sürekli bir emir değil, Mekke’nin fethinden sonra Arabistan’da değişen duruma uygun düşen geçici bir emirdi. Arabistan’ın büyük bölümü “küfür diyarı” olduğu sürece Müslümanlar, o dönemde tek “İslâm diyarı” olan Medine’ye hicret etmeye çağrılmışlardı. Fakat Arabistan’ın hemen her tarafı İslâm kontrolüne girince, Hz. Peygamber (s.a) hicretin zorunlu olduğu birinci emri ortadan kaldırmıştır: “Mekke’nin fethinden sonra artık (zorunlu olarak Medine’ye) hicret etmek yoktur.” Bu hadis hiçbir zaman Kıyamet’e dek gelecek olan tüm Müslümanlara her zaman için hicreti yasaklayan bir emir değildir.

101- Yeryüzünde sefere çıktığınızda (yolculuğa ya da savaşa çıktığınızda) , namazı kısaltmanızda size bir günah yoktur.(132) (Özellikle de) İnkâr edenlerin size bir kötülük yapmalarından korkarsanız. (133) Şüphesiz kâfirler, sizin apaçık düşmanlarınızdır.

AÇIKLAMA

132. Barış zamanında yolculuk sırasında namazı kısaltmak, dört rekatı iki rekata indirmektir. Fakat savaş sırasında ne kadar kısalacağını bildiren bir sınırlama yoktur. Namaz her halükârda ve imkân-ların el verdiği ölçüde her yerde kılınmalıdır. Namazı eğer cemaatle kılmak mümkünse, cemaatle kılınmalıdır, mümkün değilse tek başına kılınmalıdır. Yüzü kıble tarafına çevirmek mümkün değilse, herhangi bir tarafa yönelerek namaz kılınabilir. Namazda bir yerde sabit olarak kalmak mümkün değilse binek üzerinde veya yürüyerek kılınabilir. Eğer rükû ve secde yapılamıyorsa ima ile namaz kılınabilir. Eğer namaz sırasında oradan ayrılmak gerekiyorsa, hareket halinde iken de namaza devam edilebilir. Elbiseleri kan ile pislenmiş de olsa, o kişinin bu şekilde namaz kılmasında bir beis yoktur. Eğer bütün bu kolaylıklara rağmen yine de namaz kılınamıyorsa o zaman “Ahzab” (Hendek) savaşı sırasında olduğu gibi istemeyerek tehir edilir.
Sefer sırasında sadece farzların mı kılınması gerektiği, yoksa bununla birlikte Hz. Peygamber’in (s.a) fazladan kıldığı sünnetlerin de kılınıp kılınmayacağı konusunda görüş ayrılığı vardır. Hz. Peygamber (s.a) seferde iken hiç terk etmeksizin sabah namazının iki sünnetini ve yatsı namazından sonra kılınan üç rekat vitr namazını kılmıştır. Bunlardan başka sünnet kılıp kılmadığı konusunda delil yoktur. Bununla birlikte Hz. Peygamber (s.a) yolculuk sırasında vakit bulduğunda, bazan binek üzerinde iken nafile (navafil) namazlar kılardı. Bu nedenle Abdullah İbn Ömer, yolculuk sırasında sabahın sünnetinden başka sünnetlerin kılınmayacağını söylemiştir. Fakat ulemanın çoğu, seferde sünnetleri kılıp kılmama konusunda kişiyi serbest bırakmışlardır. Hanefiler yolculuk yapıldığı sırada sünnetlerin terkedilmesi, fakat insanın gerekli zemini bulabileceği bir konak yerine gelindiğinde kılınması gerektiği görüşündedirler.
Namazın kısaltılacağı seferin (yolculuk) özelliğine gelince, bazı alimler (İbn Ömer, İbn Mes’ud ve Atâ) yolculuğun Allah yolunda, yani cihad, Hac, Umre, İlim gibi sebepler için olmasını şart koşmuşlardır. İmam Şafiî ve İmam Ahmed yolculuğun meşru bir nedene dayanması gerektiği, aksi takdirde kişinin namazı kısaltma hakkından yararlanamayacağı görüşündedirler. Yolculuğun niteliği ne olursa olsun, kendi niteliği nedeniyle ceza veya mükafata neden olabilir, fakat namazın kısaltılması konusunda hiçbir değişiklik yapmaz.
“Sizin üzerinizde bir günah yoktur” ayetinin orijinal metindeki Arapça kelimeler çeşitli şekillerde tefsir edilmiştir. Bazıları bunun “Namazı kısaltmak zorunda değil, isteğe bağlıdır” anlamına geldiğini söylemişlerdir. Kişi bu izinden yararlanıp namazı kısaltma veya kısaltmama serbestisine sahiptir. İmam Şafiî de namazı kısaltmanın daha iyi olduğuna inanmasına rağmen bu görüştedir. İmam Şafiî “kısaltmadan yararlanmayan kişinin yüce olanı bırakıp, aşağı olanı seçen bir kişi” olduğunu söyler. İmam Ahmed “kısaltma”nın vacip olmamasına rağmen, bu izinden yararlanmamanın uygun olmadığı görüşündedir. İmam Ebu Hanife’ye göre ise “kısaltma” vaciptir. İmam Malik de bunu destekler nitelikte bir hadis rivayet etmiştir. Hz. Peygamber’den (s.a) rivayet edilen bütün hadisler O’nun her yolculukta namazı kısalttığını göstermektedir ve O’nun seferde iken dört rekat kıldığını gösteren hiçbir güvenilir hadis yoktur. İbn Ömer der ki: “Çeşitli yolculuklarda Hz. Peygamber (s.a) Hz. Ebu Bekir, Hz. Ömer veya Hz. Osman’la (Allah hepsinden razı olsun) birlikte oldum. Onların hep namazı kısalttıklarını müşahede ettim. Hiçbir zaman dört rekat kılmadılar.” Aynı görüş İbn Abbas’tan ve diğer birçok sahabeden rivayet edilen sahih hadislerle de desteklenmektedir.
Bir keresinde Hz. Osman (r.a) Mina’da namaz kıldırırken dört rekat kıldı ve sahabeden bir çoğu ona karşı çıktılar. Hz. Osman (r.a) onlara: “Ben Mekkeli bir kadınla evlendim ve Hz. Peygamber’den (s.a) ‘Kim nereden evlenirse oralı olur’ diye duydum. Bu nedenle namazı kısaltmadım” diyerek teskin etti.
Bununla birlikte Hz. Aişe’den (r.a) rivayet edilen ve namazı kısaltmanın da tam olarak kılmanın da aynı şekilde doğru olduğunu gösteren bu rivayetlere zıt iki hadis vardır. Fakat bu iki hadis de sıhhatçe zayıf ve Hz. Aişe’nin (r.a) kendi uygulamalarına aykırıdır. Çünkü o da seferde iken her zaman namazı kısaltırdı.
Bu bağlamda bir kimsenin dönüşümlü olarak değişen şartlara göre bazen seferde, bazen “İkametgâhında” olabileceği hatırlanmalıdır. Böyle bir durumda kişi ortamına göre namazı ya kısa kısaltır, ya da tam olarak kılar. Büyük bir ihtimalle Hz. Aişe (r.a) böyle bir durumu kastederek: “Seferde iken Hz. Peygamber (s.a) namazı bazen kısaltır, bazen de tam kılardı” demiş olabilir.
“Namazı kısaltmanızda size bir günah yoktur” sözlerine bakıp “emr”in ihtiyari olduğu sonucuna varılmamalıdır. Aynı sözler Bakara Suresi’nin 158. ayetinde hac’da Safa ile Merve arasında sa’y etme konusunda da kullanılmıştır. Oysa sa’y, hacc’ın farzlarından biridir. İki yerde de bu kelimelerin kullanılmasının sebebi, bunu yapmanın günah olduğu veya namaz kısaltıldığında Safa ile Merve arasında gidip gelindiğinde sevabın az olacağı korkusunun ortadan kaldırılmasıdır.
Yolculuğun uzaklığı söz konusu olduğunda, metnin sözlük anlamına göre hüküm veren Zahiriler, yolculuğun uzaklığı ne olursa olsun “kısaltma”nın her yolculukta yapılabileceği görüşündedirler. İmam Malik’e göre yolculuk en azından 48 mil olmalı veya süresi en az bir gün bir gece olmalıdır. İbn Abbas ve İmam Ahmed de aynı görüştedir. İmam Şafii’nin de aynı görüşü desteklediğini gösterir bir sözü vardır. Hz.Enes’e göre “kısaltma” yapabilmek için yolculuğun en az 15 mil olması gerekir. İmam Evzaî ve İmam Zührî, Hz. Ömer’in görüşüne uyarak “kısaltma” için bir günlük yolculuk yeterlidir, derler. Hasan Basri ve İmam Yusuf’a göre, iki günlük yolculuk yapan kişi namazı kısaltabilir. İmam Ebu Hanife en az 54 millik bir yolculukta namazın kısaltılabileceğini söyler. İbn Ömer, İbn Mes’ud ve Hz. Osman da (Allah hepsinden razı olsun) bu görüştedir.
Yolculuk sırasında konaklandığında kısaltmanın yapılıp yapılmayacağı konusunda görüş ayrılığı vardır. İmam Ahmed’e göre eğer dört veya daha fazla gün için konaklanmışsa namaz tam olarak kılınmalıdır. İmam Malik ve İmam Şafiî’ye göre tam namaz için asgari konaklama süresi beş gündür. Fakat bu konuda Hz. Peygamber’in (s.a) açık bir emri yoktur. Bununla birlikte eğer şartlar kişiyi bir yerde kalmaya zorlar ve kişi mümkün olan ilk fırsatta evine dönmeyi beklerse, bu belirsiz zaman içinde namazın kısaltılabileceği konusunda görüş birliği vardır. Sahabeden bazılarının bu sebeple yaklaşık iki yıl boyunca namazlarını kısalttıkları vaki olmuştur. Ahmed İbn Hanbel’e göre bir mahpus hapis olunduğu sürece namazlarını kısaltabilir.
133. Zahiriler ve Hariciler ayetin bu bölümünden yola çıkarak namazları kısaltmanın sadece savaş zamanında geçerli olduğu ve barışta yapılan yolculuk sırasında namazı kısaltmanın Kur’an’a aykırı olduğu sonucuna varmışlardır. Fakat sahih bir hadisten öğrendiğimize göre Hz. Ömer (r.a) aynı sebeple bu uygulamaya karşı çıkmış ve Hz. Peygamber (s.a) ona şu cevabı vermiştir: “Namazı kısaltma izni Allah’tan bir lütuftur. O halde onu kabul et.” Hz. Peygamber’in (s.a) hem savaşta, hem de barış zamanında yaptığı yolculuklarda namazını kısalttığı da sabittir.
İbn Abbas’tan rivayet edilen diğer bir hadis de meseleyi açıklığa kavuşturur: “Hz. Peygamber (s.a) Medine’den Mekke’ye gitti ve Allah’tan başka korkulacak bir şey olmadığı halde dört rekatlık namazı iki rekat olarak kıldı.” Bu nedenle mealde “özellikle” kelimesini parantez içinde not ettik.