VUCÛH VE NEZÂİR

BİSMİLLAHİRRAHMANİRRAHİM

Hamd alemlerin Rabbi, Maliki, ölümü ve hayatı biz kullarının hangisinin daha iyi amel işleyeceğini belirlemek için yaratan, bizlere çeşitli ibretler ve öğütler ile yolunu gösteren Allah (cc)’a aittir.

Salat ve selam rehberimiz ve önderimiz, alemlere rahmet olarak gönderilen Hz. Muhammed (sav)’e onun ehli beytine, dinin yaşanması konusunda bizlere örneklik teşkil eden Ashabına(ra), bugüne kadar yaşamış ve bugün yaşamakta olan tüm Müslümanların üzerine olsun.

Hayat rehberimiz olan Kur’an’ın içerisinde farklı anlatım metotları ve farklı yaklaşımların bulunması, bizim ilahi mesajı daha iyi anlamamızı, kavramamızı ve benimsememizi sağlamaktadır. İçerisinde birçok hikmetleri barındıran Kur’an bu yönüyle bizlere şu ayetini hatırlatmaktadır;

“Andolsun ki Kur’an’ı düşünülsün diye kolaylaştırdık. Düşünecek yok mu?” (Kamer-17)

Rahman olan Allah(cc) bizleri düşünmeye ve araştırmaya sevk ederek tüm akıl sahiplerine bir mesaj iletmektedir. Kısaca evrensel bir çağrı olan bu mesaj, bizlere her ne kadar insanların algı ve kavrayışı farklı olsa da Kur’an’ın tüm akıl sahiplerine hitap ettiğini göstermektedir.

Bir üslup mucizesi olan Kur’an’da birçok sure ve ayette bu hitabın çeşitliliğini görmekteyiz. Yine bu yazımızda paylaşacağımız Vucûh ve Nezâir konusu da hitap çeşitliliğini ve Kur’an’ın ihtiva ettiği zenginliği gösteren bir konudur.

Vucûh ‘vech’ kelimesinin çoğuludur. Sözlükte bir şeyin ön tarafı, zat, yüz, benzer, cihet, yol gibi manalara gelmektedir. Terim olarak ise “bir kelimenin Kur’an’da farklı anlamlarda kullanılması” olarak tanımlanmıştır. Müşterek(ortak) lafızlar olarak da tabir edilen Vucûh farklı anlamları ihtiva eden aynı kelimeleri ifade etmektedir. Buna örnek olarak Zerkeşi’nin kitabında da belirttiği ‘el-Huda’ kelimesini verebiliriz. ‘El-Huda’ kelimesi Kur’an’da türevleri ile birlikte tam 17 yerde geçmektedir. Ancak her ne kadar aynı kelime olarak gözükse de ayrı manaları ifade eden bu kelime Din (Ali imran3/73), İman (Meryem 19/76), Yol bulmak (Nahl 16/16) gibi farklı farklı manalarda kullanılmıştır. Yine salat, kelimesini de buna örnek verebiliriz. Kimi yerde namaz manasında kullanılırken kimi yerde rahmet manasında kullanılmıştır.

Bu konunun ehemmiyetini belirtmek için Mukatil b. Süleyman şöyle söylemiştir;

“Kişi Kur’an’daki birçok vecihleri görmedikçe hakiki fakih olamaz.”[1]

Nezâir de “nâzire” kelimesinin çoğuludur. Sözlükte şekil, tabiat, fiil ve sözlerdeki benzerlikler manasına gelmektedir. Terim olaraksa “Kur’an’daki farklı kelimelerin aynı anlamı ifade etmesidir.” Şeklinde tarif edilmektedir. Örnek verecek olursak “cehennem”, “nar”, “sakar”, “hutame” ve “cahim” gibi kelimler her ne kadar yazılışı farklı olsa da aynı anlamı, azâbı ifade eden kelimelerdir.

Kısaca bakacak olursak Vucûh anlam farklılığı, Nezâir ise lafız farklılığı olarak karşımıza çıkmaktadır.

Bu ilmin tefsir usulünün bir alt başlığı olarak konmasının sebebi Kur’an’ın tefsir edilirken ortaya çıkacak yanlışlardan korunması ve ayetlere farklı manaların verilmesinin önüne geçilmesidir. Nitekim Vucûh kavramının çerçevesi içerisine giren bir kelimeye her geçtiği yerde aynı manayı vermek hatalı sonuçları ortaya çıkarabilir. Aynı şey Nezâir konusu içinde geçerlidir. Sonuç olarak Vucûh ve Nezâir konularında mana açısından tam bir netlik oluşmaz ise kelimelerin geçtiği ayetlerin delalet ettiği mana tam ve doğru bir şekilde anlaşılmayacaktır.

Daha iyi anlayabilmek için Vucûh konusuna örnek olarak Rab kelimesini verebiliriz. Rab kelimesi sözlük anlamı olarak; terbiye eden, ıslah eden, mutlak otorite olan, efendi, malik ve sahip olan, üstünlüğü kabul edilen, sözü dinlenip itaat edilen gibi anlamları içermektedir.

Kur’an’da bu kelime her ne kadar lafız olarak aynı yazılmış olsa da bazı yerlerde farklı manalara da kullanılmıştır. Kimi yerde efendi, terbiye edici olarak kullanılırken kimi yerde kanun koyan otorite manasında kullanılmıştır. Nitekim tevbe suresi 31. Ayette;

Onlar, Allah’ı bırakıp bilginlerini ve rahiplerini rabler edindiler…” (Tevbe; 31)

Otorite manasında kullanılırken ki burada kısa bir açıklama yapacak olursak, onlar Allah’ın dışında yani Allah’ı Rab olarak tanımayarak rahiplerinin ve hahamlarını bu mevkide görmektedir. Haram ve Helallerini Allah’ın koyduğu sınırlar ile değil de rahip ve hahamlarının koyduğu sınırlar ışığında belirlemekteydiler. Allah(cc) Rab edindiler demesinin sebebi ise buydu.

Yine Yusuf suresi 42. Ayette şöyle buyrulmaktadır;

‘Onlardan, kurtulacağına inandığı kişiye, “Rabbinin yanında benden bahset” dedi. Fakat şeytan ona, efendisine Yûsuf’tan söz etmeyi unutturdu. Dolayısıyla Yûsuf birkaç sene daha zindanda kaldı’

Burada ise Rab kelimesi ‘Efendi’ manasında yani mısır kralını ifade etmek için kullanılmıştır. Görüldüğü gibi Rab kelimesini doğru anlayabilmek için ayetin içersin de ihtiva ettiği manayı bilmek gerekiyor. Eğer her Rab kelimesini sadece efendi veya sadece terbiye edici olarak algılarsak ayetin ne anlatmak istediğini anlamayabiliriz. Nitekim bugün etrafımıza baktığımızda Rab kelimesinin içerdiği manalar terk edilerek Allah olarak algılandığını ama nasıl bir Allah olduğunun ise unutulduğunu görmekteyiz.

Vucûh ve Nezâir ilmi bizlere Kur’an’da bulunan her kelimenin ne kadar değerli olduğunu gösteren bir ilimdir. Aynı zamanda Allah (cc)’ın bizlere olan rahmetinin ne kadar geniş olduğunu ve bizlerin ilahi mesajı anlayabilmesi için ne kadar çok misal ve üslup tarzı kullandığını gösteren bir ilimdir. Bu ilim bizlere Kur’an’ı anlayabilmek için tefsir okumanın önemini de göstermektedir. Nitekim bizler için sadece meal ile veyahut sadece Arapçasından okuyarak ayetlerin doğru anlaşılması her zaman mümkün değildir.

ELHAMDULİLLAHİRABBİLALEMİN

[1] Zerkeşi 1. 134