VEHBE ZUHAYLİ’NİN (RH.A) BAKIŞ AÇISIYLA MAİDE SURESİ 4. VE 5. AYETLER

Helal Yiyecekler Ve Kitap Ehli’nden Olan Kadınlarla Evlilik

4- Sana kendilerine neyin helâl kılındı­ğını soruyorlar. De ki: “Size bütün iyi ve teiniz şeyler helâl kılındı. Allah’ın size öğrettiği ile alıştırıp öğrettiğiniz avcı hayvanların sizin için tuttuklarını yiyin ve üzerine Allah’ın adını anın ve Allah’tan sakının. Muhakkak ki, Allah hesabı çabuk görendir.”

5- Bugün size iyi ve temiz olanlar helâl kılındı. Kitap Ehli’nin yemeği size he­lâldir, sizin yemeğiniz de onlara helâl­dir. Mümin kadınlardan iffetli olanlar ve sizden önce kitap verilenlerden if­fetli kadınlar, siz iffetinizi koruyarak zina etmeksizin, gizli dost tutmaksızın ve onlara mehirlerini vermeniz halin­de size helâldir. Kim de imanı inkâr ederse yaptıkları boşa gitmiştir ve o, ahirette hüsrana uğrayanlardandır.

Nüzul Sebebi

İbni Cerir et-Taberî’nin, eş-Şa’bî yoluyla rivayetine göre Adiyy b. Hatim et-Tâî şöyle demiştir: Adamın biri Resulullah (s.a.)’m yanma gelerek köpekle­rin avı hakkında soru sormuş. Hz. Peygamber şu: “Allah’ın size öğrettiği ile alıştırıp öğrettiğiniz…” ayeti nazil oluncaya kadar ona bir cevap vermemişti.

İbni Ebi- Hatim de Said b. Cübeyr’den şunu rivayet eder: Ebi Hatim ile Zeyd b. el-Mühelhil, Resulullah (s.a.)’a şöyle sordular: “Ey Allah’ın Rasulü! Biz köpek ve doğanlarla avlanan bir topluluğuz Züreyhlilerin köpekleri, inekleri, eşekleri ve ceylanları dahi avlar. Allah ise meyteyi (ölü hayvanı) haram kılmış­tır. Bunlardan bize helâl olan nedir?” Bunun üzerine: “Sana kendilerine neyin helâl kılındığını soruyorlar. De ki: Size bütün iyi ve temiz şeyler helâl kılındı…” ayeti nazil oldu.

İbni Cerîr, İbnü’l-Münzir, Taberânî ve Beyhakî’nin rivayetine göre de Resulullah (s.a.), Ebu Rafi’a Medine’deki köpekleri öldürmeyi emredince bir takim insanlar gelip şöyle dediler: “Ey Allah’ın Rasulü! Şu öldürülmelerini em­rettiğin bu hayvanlardan bize helâl olan nedir?” Bunun üzerine Yüce Allah bu ayet-i kerimeyi indirdi, Hz. Peygamber de ayeti onlara okudu. [1][20]

Açıklaması

Ey Muhammed! Müminler sana kendilerine yiyecek ve etlerden nelerin helâl kılındığını sormaktadırlar. Onlara, pis ve murdar olan şeylerin (el-habâ-is) dışında kalan hoş ve temiz şeylerin, yani fıtratı bozulmamış, selim tabiatlı­ların hoşuna giden şeylerin kendilerine helâl kılındığını söyle. Ayrıca eğitilmiş avcı hayvanların avladıkları da helâldir. Hoş ve temiz şeyler “et-tayyıbât” ise Kur”ân-ı Kerim’de haram kılındıkları nass ile belirtilen ve bunlara daha önce geçen haram kılınmış on tür yiyecek ile sünnet-i nebeviyyede eklenen yiyecek­lerin dışında kalan şeylerdir. Ahmed, Müslim ve Sünen sahipleri İbni Ab-bâs’tan şöyle dediğini rivayet ederler: “Resulullah (s.a.) yırtıcı hayvanlardan azı dişli her bir hayvanın, kuşlardan da pençeli olan her bir hayvanın yenilme­sini yasakladı.” Yine Ebu Sa’lebe el-Hişnî’nin şöyle dediğini rivayet etmektedir­ler: “Azı dişli her bir yırtıcı hayvanın yenilmesi haramdır.” Buna göre hakkında nassın varid olmadığı şey iki türlüdür; bunlar helâl ve hoş olan şeyler ile ha­ram ve pis olan şeylerdir. Bir şeyin hoş ve pis olmasında nazarı itibara alına­cak ölçü ise Hicaz bölgesindeki Arapların zevkidir.

Ebu Hanife’ye göre yırtıcı hayvan et yiyen her bir hayvandır. Şafiî’ye göre ise insana ve hayvana saldıranlardır.

Buna göre bütün deniz hayvanları ister ot yesin ister et yesin, helâl ve hoştur. Kara hayvanlarından ise yırtıcı ve yabani olan hayvanlar ile bu türden olan kuşlar dışında kalanlar avlanır ve etleri yenilir. Ancak kurbağa, timsah, yılan ve kaplumbağa gibi karada ve denizde yaşayanların yenilmesi helâl de­ğildir. Bunun sebebi, bunların hoş görülmemeleri, yılanların da zehirli olmala­rıdır.

Diğer taraftan eğitilmiş avcı hayvanları besleyip barındırmanız, bunları satıp hibe etmeniz helâl olduğu gibi, bunların sizin için avladıkları da helâldir. Çünkü Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: “Avcı hayvanların sizin için tuttukla­rını yiyin.” Yüce Allah’ın “alıştırıp öğrettiğiniz” buyruğu, alıştırıp öğretmiş ol­manız halinde, demektir. “Allah’ın size öğrettiği ile alıştırıp öğrettiğiniz”, yani Allah’ın size öğrettiklerinden siz de onlara öğretip alıştırmanız halinde, anla­mındadır.

Bundan, hayvanların eğitilmesinde şu üç hususun kaçınılmaz olduğu an­laşılmaktadır:

1- Avlayacak hayvanların öğretilmiş olması.

2- Bu konuda hayvanlara öğretecek olan kimsenin öğretmekte beceri sahi­bi ve bu konuda kendisinin de gerekli eğitime sahip olmuş olması.

3- Allah’ın kendisine öğrettiğinden onun da bu avlayıcı hayvanlara öğret­mesi. Yani bu avcı hayvanlar sahipleri tarafından salınmak suretiyle ava doğru gitmeli, sahiplerinin engellemesiyle vazgeçmeli; öğretilen hayvan köpek olduğu takdirde avı yakalamakla birlikte ondan yememeli, sahibi tarafından çağırıldı­ğı takdirde sahibine geri dönmelidir. Köpeğin eğitilmiş olması avdan yemeyi üç defa terketmesiyle anlaşılır. Doğan kuşunun eğitilmiş oluşu da çağırıldığı tak­dirde sahibine dönmesiyle anlaşılır. Aradaki fark da şudur: Köpeğin eğitilmesi, onun alıştığı ve yapageldiği şeyi terketmesi suretiyle olur. Köpek âdeten buldu­ğunu alır, götürür. Üç defa yemeyi terkettiği takdirde onun eğitildiği anlaşılmış olur. Doğanın âdeti ise kaçıp gitmektir.  Sahibi onu çağırdığı takdirde geri dö­necek olursa onun da artık eğitilmiş olduğu bilinir.

“Avcı hayvanların sizin için tuttuklarını yiyin.” Yani bu avcı hayvanların kendileri avdan yemeksizin sizin için tuttukları avdan siz de yiyin. Eğer avlar­dan yiyecek olurlarsa, cumhurun görüşüne göre, ondan artanı yemek helâl de­ğildir. Çünkü Ahmet, Buhari ve Müslim tarafından rivayet edilen Adiyy b. Hâ-tim’den gelen hadise göre Resulullah (s.a.) şöyle buyurmuştur: “Öğretilmiş kö­peklerini Allah’ın adını anarak saldığın takdirde senin için tuttuklarından yi­yebilirsin; ancak köpek (avdan) yiyecek olursa sen yeme. Çünkü ben köpeğin o avı kendisi için yakalamış olacağından korkarım.” Bir başka rivayette de şöyle denilmektedir: “Eğitilmiş köpeğini saldığında Allah’ın adını an. Senin için avı yakalayacak olup henüz hayatta iken ona yetişecek olursan o avı kes. Eğer öldü­rülmüş olduğu halde ve köpek ondan yemeksizin ava yetişecek olursa, sen de o avdan yiyebilirsin.” Çünkü köpeğin yakalaması bir kesme işlemidir.

Köpeği saldığınız vakit Allah’ın adını anınız. Bunu ayrıca daha önce kay­dettiğimiz Adiyy b. Hatim hadisi desteklemektedir: “Eğitilmiş köpeğini salıp üzerine Allah’ın adını andığın takdirde senin için yakaladığından yiyebilirsin.” Allah’ın adını anmak cumhura göre vacip, Şafiî’ye göre müstehaptır.

İşte bu sınırlara riayet hususunda Allah’tan korkunuz. Allah’ın size göster­miş olduğu bu hususlarda O’nun emrine muhalefetten sakınınız ve size verdiği emirlerini yerine getirmek, yasaklarından kaçınmak suretiyle azabından kendi­nizi koruyunuz. Şüphesiz Allah hesabı pek çabuk görendir. O gecikmeksizin ve oyalanmaksızın amellerinizden dolayı sizi hesaba çeker. Amellerinizden hiç bir şeyi de zayi etmez. Siz amellerinizden dolayı hesaba çekileceksiniz, dünyada da ahirette de amelerinizin karşılığını göreceksiniz. Allah kıyamet gününde bütün insanları aynı anda hesaba çeker. Allah’ın hesabı pek çabuk olacaktır.

Bunun kendisinden önceki buyruklarla ilişkisine gelince: Yüce Allah ha­ram ve helâl kılınan şeyleri zikredip helâl ve haramı beyan ettikten sonra, amelde bulunanları amelleri dolayısıyla hesap günü geldiğinde herhangi bir mühlet vermeksizin hesaba çekeceğine dikkatleri çekmektedir. Rivayet edildi­ğine göre o bütün insanları yarım gün kadarlık bir süre içerisinde hesaba çeke­cektir.

Bugün Allah’tan size bir lütuf olmak üzere bütün temiz şeyler, yani Tayyi-bât helâl kılınmıştır. Tayyibât, nefisleri pak ve temiz kimselerin hoşlandığı ve canlarının çektiği şeylerdir.

Ayrıca sizlere Kitap Ehli’nin yiyecekleri de helâl kılınmıştır, Cumhura gö­re burada kasıt “kestikleri” olup, ekmek, meyve vb. yiyecekler değildir. Çünkü onların fiilleriyle yenecek hale gelen şeyler bizzat kesilen hayvanlardır. Diğer yiyecekler ise zaten bütün insanlar için mubahtır. O bakımdan onların Kitap Ehli’ne tahsis edilmesinin bir manası olmaz. Kitap Ehli, mensup oldukları pey­gambere Allah’ın, Tevrat ve İncil’i indirdiği Yahudi ve Hristiyanlardır.

Put ve heykellere tapman müşriklerin kestikleri helâl değildir. İbni Cerîr, Ebu’d-Derdâ ve İbni Zeyd’den rivayete göre bu ikisine kiliselere kesilen hay­vanlardan yemek hakkında soru sorulmuş, her ikisi de bunların yenilebileceği­ne dair fetva vermişlerdir. İbni Zeyd şöyle demiştir: Allah onların yiyeceklerini helâl kılmış ve ondan herhangi bir şeyi istisna etmemiştir. Ebu’d-Derdâ’ya da Cercîş diye adlandırılan bir kilise için kesilmiş bir koçun yenilmesi hakkında: “Onu bize hediye ettiler, ondan yiyelim mi?” diye sorulmuş o da şöye cevap ver­mişti: Allahım affını dilerim. Bunlar Kitap Ehli’dirler, onların yiyecekleri bize helâldir; bizim yiyecelerimiz de onlara helâldir.

Mecusîlerin kestikleri ise helâl değildir, bunların kadınlarıyla evlenmek de helâl değildir. Çünkü bu konuda rivayet edilmiş hadis-i şerifler vardır.

Sizin yiyecekleriniz de onlara, yani sizin kestikleriniz de Kitap Ehli’ne he­lâldir. Siz bu yiyeceklerinizden onlara yedirebilirsiniz yahut satabilirsiniz. Ce-nab-ı Allah’ın bunu ayrıca buyurmuş olması kesilen hayvan ile evlilik husu­sundaki hükmün farklı olduğuna dikkat çekmek içindir. Kesilen hayvanların mübahlığı her iki taraf için söz konusudur. Halbuki evliliğin mübahlığı böyle değildir; bu tek taraflıdır. Aradaki fark da gayet açıktır: Zira her iki taraftan yiyeceğin mübahlığı herhangi bir mahzurlu durumu gerektirmemektedir. An­cak Kitap Ehli’ne Müslüman kadınlarla evlenmek mubah kılınacak olur ise Ki­tap Ehli erkeklerinin kendi hanımları üzerinde serî bir velayetlerinin olması gerekir. Şanı Yüce Allah ise kâfirler lehine müminler aleyhine şer”î bir yol bı­rakmamıştır.

Ey müminler! Sizlere hür olan mümin kadınlarla evlenmek helâl kılındığı gibi, Yahudi ve Hristiyanlardan olan Kitap Ehli kadınlarla evlenmek de helâl­dir. İster zımmi ister harbî olsunlar, bu evliliğin onların mehirlerini vermek kaydıyla söz konusu olması, vücubun tekidi içindir; yoksa helâl olmaları için mehrin ödenmesinin şart olduğundan dolayı değildir. Hür kadınların özel olarak anılmalarının sebebi ise, kendileriyle evlenilecek kadınların evlâ olanına teşvik içindir; yoksa hür olmayan kadınların helâl olmayacağı anlamına değil­dir; zira ittifakla Müslüman cariyelerin nikâhlanmalarmm sahih olduğu kabul edilmiştir. Ebu Hanife’ye göre de böyle bir nikâh sahihtir. Hür kadınlarla evlili­ğin size helâl olması sizin zinadan uzak, iffetli bir hayat sürmeniz, onlarla ev­lenmek suretiyle iffetinizi koruyacak olmanız, açıktan açığa zina işlememeniz ve yine gizlice zina etmek için dost edinmemeniz şartıyladır. Mubah olan, zina etmeyen iffetli hür kadınlarla evlenmektir ve bu, iffetini korumak kasdıyla me-hirlerini vermek şartıyladır. Yoksa açıktan açığa zina etmek yahut da gizlice dost edinmek yoluyla zina etmek suretiyle olmamalıdır.

Daha sonra Yüce Allah, aykırı hareketlerden sakmdırmakta ve az önce ge­çen helâl hükümleri teşvik ederek şöyle buyurmaktadır: “Kim de imanı inkâr ederse yaptıkları boşa gitmiştir.” Yani kim İslâmın şefi hükümlerini ve yüküm­lülüklerini inkâr eder, imanın esas ve feri hükümlerini reddederse, artık o amelinin sevabını iptal etmiş, dünya ve ahirette zarara uğramış olur. Dünya­daki zararı amellerinin zayi olması, onlardan faydalanmaması bakımındandır. Ahiretteki zararı ise hüsrana uğrayıp cehennem ateşinde helak olmasından do­layıdır.

Burada “iman” kelimesi mutlak olarak zikredilip mecazen mümin kaste­dilmiştir. İman ise şerl hükümler ve mükellefiyetlerdir. Maksadın imanın sahi­bi olan yüce Rabbi inkâr etmek olduğu da söylenmiştir. O takdirde bu hazf ile bir mecazdır. Şu: “Kim de imanı inkâr ederse…” ayetinden kasıt ise Yüce Al­lah’ın helâl ve haram kıldığı şeylerin ne kadar büyük önem taşıdığına ve buna aykırı hareket edenin işinin oldukça zor olduğuna dikkat çekmektir. [2][21]