UTANMIYORSAN İSTEDİĞİNİ YAP!

Hamd alemlerin rabbi rahman , din günün sahibi , tüm güzelliklerin kaynağı, insanoğluna eşsiz nimetler veren  ve onu halifesi tayin eden ALLAH C.C. Salat ve selam Alemlere rahmet olarak gönderilen, bakire bir kızdan daha büyük bir ahlaka ve  hayaya sahip olan , son örneğimiz Hz. Muhammed s.a.v ‘e aline ashabına bugünde onun ahlakını, onun yolunu takip eden tüm müslümanların üzerine olsun.

Yazımızın başlığı peygamberimizin haya ile ilgili bir hadisidir.  Hadiste sanki “canın ne istiyorsa onu yap” deniliyormuş gibi gözükür.  fakat Buradaki söyleyiş emir şeklindeymiş gibi gözükse de aslında anlamı azarlama ve tehdit içerir. Hayânın insanı kötü pozisyonlardan caydırdığına işaret vardır. Eğer bir kimsenin hayâ perdesi yırtılırsa, her kötülüğü ve çirkinliği işlemek o kişinin sanki vazifesiymiş gibi olur.

Hayâ kelimesi dilimize Arapça’dan geçmiştir. “Hâyiye” kökünden gelen kelime utanma ve utangaçlık anlamlarında kullanılır. Sözlüklerde utanma, sıkılma, utanç, ar, edep, namus gibi anlamlarda geçer .  Terim olarak ise; “Allah Teâlâ’nın razı olmadığı çirkin şeyleri yapmaktan kaçma, başkalarının kötülemelerinden korkma, kötü iş yapınca utanma” demektir.

Maliki âlimlerinden Kadı Iyâz ise hayâyı şöyle tanımlar: “Kötü bir işin yapılmasından ve iyi bir işin terk edilmesinden dolayı insanın yüzünü kızartan bir sıkıntıdır.”

Hayâ kelimesinin  anlamına baktığımızda kelimenin iman ve ahlâk kavramlarıyla doğrudan alakalı olduğunu görürüz. Nitekim  Peygamber Efendimiz (s.a.v.)’in “Hayâ imandandır iman ise cennettedir.müstehcenlik  öirkinliktir çirkinlik ise cehennemdedir..” hadisini hatırladığımızda hayâ ile iman arasında bir doğru orantı olduğunu söyleyebiliriz.

İbn Kuteybe bu hadisi açıklarken şöyle söyler: Kişi, hayâsı sebebiyle günahlardan uzak durur, böylece hayâ imanın bir parçası olur. Fâsık ise her kötülüğü işler dini ve hayâsı ona engel olmaz. Kötü ve çirkin fiiller işledikçe bu kişinin kalbi kararır ve iman o kalpte barınamaz hale gelir. Böylece hayâsızlığın kişiyi imansızlığa götüreceğini yani hayâ ve imanın aynı işi gördüklerini görürüz. Yine bunu destekleyen bir hadis de şöyledir: “Hayâ ile iman beraberdirler. Biri gidince, diğeri onu takip eder.”

Hayâlı olan insan hayatının bütün alanında , diğer insanların kendisi hakkında ne düşüneceğini hesap ederek hareket eder. Hayânın temelinde kınanmak, küçük görülmek gibi toplumsal ve psikolojik duygular vardır.

Ebu Süleyman-ı Dârânî de hayâlı bir insanla ilgili şöyle söylemiştir: “Kul haya sahibi olduğu zaman, hayır ve iyi işlere yapışır. Hayâ kalbe yerleştiğinde, nefsin arzu ve istekleri ondan uzaklaşır.”

Ayette de hayâsızlığı emreden şeytan ile ilgili olarak şöyle geçmektedir: “O size ancak kötülüğü, çirkini ve Allah hakkında bilmediğiniz şeyleri söylememenizi  emreder.” (Bakara 169) ayet insanın kötü işler işlediğinde veya bir hayâsızlık yaptığında şeytana uymuş olacağını haber vermektedir. Her türlü hayâsızlık şeytan işidir

peki kimden nasıl haya edilir ?

Maverdî hayâyı bu soru çerçevesinde ana hatlarıyla üç şekilde ele almakta:

1-Allah’tan utanmak

2-Kuldan, insanlardan utanmak

3-Kendinden utanmak

Bunları kısaca açıklayacak olursak.

1-Allah’tan Utanmak

Allah Rasûlü bir hadisinde: “Kendisine karşı hayâ edilmeye Allah daha layıktır.” buyurmuştur. Makamı en yüce olan Allah olduğuna göre; kudretin, mülkün, gazabın, rahmetin, her şeyin sahibi Allah olduğuna göre, insanın hayâ edeceği makamın Allahu c.c  olması şüphesiz en isabetli davranıştır. İnsanı yanlış fiillere sürüklenmede frenleyecek en yüce ve güzel otorite Allah Teâla’dır.

Bu noktada Cibril Hadisi olarak bilinen hadisi hatırladığımızda, ihsan kavramı için söylenen “Siz Onu görmeseniz de O sizi görmektedir.” ifadesinin Allah’tan hayâ etmemizle de yakından ilgili olduğunu söyleyebiliriz. Nitekim kimsenin olmadığı bir mekânda dahi Allah c.c  bizimledir ve bizi görmektedir. Öyleyse işlenilen bir hayâsızlığı kimse görmese de Allah c.c  görmektedir, bilmektedir. Bu unutulmamalı ve Allah’tan hayâ edilerek çirkin fiillerden uzak durulmalıdır.

Kur’ân-ı Kerîm’de “Allah’tan korkmak, sakınmak” manasında kullanılan ve “takva” kelimesinin kökü olan “ittikâ” kelimesi de “utanma ve hayâ etme” fiilleriyle doğrudan ilgilidir. Nitekim Hz. Ömer’in takvaya yaptığı tanımı hatırlarsak, o: “Takva dikenli bir arazide eteklerini toplayarak yürümektir.” demiştir. Dikkat ediniz dikenli bir elbise insana sıkıntı verir, eza verir. İşte hayâsızlığa yol açan bir fiili işleyen insan da aslında hem kendisine hem çevresindekilere eza vermiş olur, sıkıntı çektirmiş olur.

Hz. Meryem’i hatırlayalım, melek ona bir bebek müjdelemek için, bir delikanlı kılığında geldiğinde Hz. Meryem ona: “Gerçekten ben senden, Rahman olan Allah’a sığınırım. Eğer takva sahibiysen bana yaklaşma.” demiştir. Dikkat edin “takva sahibiysen” demiştir. “Takva sahibiysen bana yaklaşma, Allah’tan korkuyorsan, Allah’tan hayâ ediyorsan benden uzak dur” demektir bu. “Ne bana eziyet et zarar ver, ne bu çirkin fiili işleyerek kendine eziyet et.” demektir bu. Öyleyse takva ve hayâ arasında yakın bir ilişki vardır. Yani Allah’tan gerektiği gibi korkmak da ancak hayâ ile mümkün olur.

Burada, Peygamber Efendimiz’in “Allah’tan gerektiği gibi hayâ ediniz.” hadisini düşündüğümüzde aklımıza şöyle bir soru gelebilir: “Allah’tan nasıl hayâ edilir?” Yani biz ne yapmamız gerekir nasıl davranmamız gerekir ki Allah’tan gerektiği gibi hayâ etmiş olalım?

Bu soru Rasulullah’a sorulduğunda o şöyle cevap vermiştir: “Başın (beş duyu organının), bedenin ve beynin algıladığı konularda haramlardan kendinizi koruyunuz.” demiştir. Öyleyse bir müminin Allah’tan hayâ etmesi, her türlü günah, kötülük ve çirkin işten Allah’tan korkarak uzak durmasıdır.

ve ek olarak fudayl bin iyad diyor ki :

Kapını kapatıp ,  perdelerini çekiyorsun bu şekilde insanlardan haya ettiğini gösteriyorsun .Öyleyse kalbindeki kur’andan ve hiç bir şeyin gizli kalmadığıAllah’tan nasıl haya etmezsin ?

2-İnsandan/Kuldan Utanmak

Kişinin insanlardan utanması açıktan açığa onlara ezâ vermemesi, kötülük etmemesidir. Nitekim Rasûlullah “Allah’tan sakınan insanlardan da sakınır.” buyurmuştur. Yani en yüce olandan sakınan kişi tabi ki O’nun yarattıklarından da sakınır. Hadisi tersten okursak çevresindeki insanlardan sakınmayan birisinin, görmediği bir Allah’tan sakınmasını beklemek abes olur.

Kuldan utanmak kişinin kendisi gibi insanlardan çekinerek bazı fiillerden uzak durmasıdır. Gelenek, kanun korkusu, kınanma vs gibi yaptırımlar da bu başlığın içine girer. Nitekim Adam adamdan korkmaz, utanır gibi atasözleri de kişinin bir fiil sonucu etraftan küçük görülme korkusunu anlatır niteliktedir. Bu noktada insanın üzerindeki toplumsal baskı da onun ahlâkının güzelleşmesi noktasında kişinin hayrına olan bir faktördür. Sonuç itibariyle kişinin diğer insanlardan korkması onun yanlış şeyler yapması noktasında bir engel oluşturmaktadır.

3-Kendinden Utanmak

Kişinin kendisinden utanması, kendisine karşı tutarlı olması demektir. Hatalı olan bir iş, ayet ve hadislerle belirlenmiş olmasa bile, tutarlı olan bir insan bu işi kendi aklına ve gönlüne danışarak da yanlış olduğuna karar verip o işten uzak durur. “Kişinin yaşından başından utanması” gibi tabirler de yine kendisinden utanması manalarına gelir.

Kişinin kendinden utanması, iffetli olması, yanlış bir işi kendi nefsine yakıştıramaması, yalnız olsa dahi yanlış işlerden uzak durmasıdır. Hayânın bu kısmı kişinin kendi nefsinin güzelliğinden, ahlâkının güzelliğindendir. Nitekim böyle bir kişi her nerde olursa olsun, her şeyin mubah olduğu bir toplumda dahi olsa kendi karakteri ve insanlığının güzelliği nedeniyle çirkin işlerden uzak durur. Bu Allah’ın insana verdiği temiz fıtratı muhafaza edenler için söz konusu olan bir şeydir. “Vicdanlı insan, vicdanı körelmiş insan” gibi tabirler de insanın içindeki kendisine doğruyu telkin eden sesi susturmuş olup olmaması, temiz fıtratını muhafaza edip etmemesiyle alakalı olarak ortaya çıkmış tabirlerdir.

yine Rasulullahın hadisi hayayı çok güzel bir şekilde özetliyor;

Hz. Enes (radıyallâhu anh) anlatıyor: “Resûlullah (aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki: “Edebsizlik ve çirkin söz girdiği şeyi çirkinleştirir. Hayâ ise girdiği  şeyi güzelleştirir.”

Tirmizî, Bir 47, (1975);İbnu Mâce, Zühd 17, (4185).

Haya yalnızca mümin bir kalbin süsüdür . Allah c.c kalplerimizi önce iman ile doldurabilmeyi ve sonrasında haya süsüyle güzelleştirmeyi bizlere nasip etsin (amin)

-VELHAMDULİLLAHİ RABBİLALEMİN –