FIKIH USULUNE AİT BAZI TERİMLER(2. bölüm)

Hamd alemlerin Rabbi, Maliki olan hangimizin daha iyi amel işleyeceğini belirlemek için ölümü ve hayatı yaratan Allah (cc)’ya aittir. Salat ve selam önderimiz ve rehberimiz Hz. Muhammed (sav)’e onun ehli beytine, dinin yaşanması konusunda bizlere örneklik teşkil eden ashabına ve tüm Müminlerin üzerine olsun.

Geçen ay başlamış olduğumuz fıkıh usulüne dair terimler yazımızın devamı olarak bu ay 2. Yazımızı sizlere aktarıyoruz. Geçen ay yazının başında belirttiğimiz gibi bu ayda tekrar hatırlatmak gerekirse bu yazının gayesi fıkıh kitaplarındaki terimleri biraz daha geniş olarak öğrenip konu bütünlüğü ve kavram anlayışını genişletmektir. Yazının ağırlığı ve konunun zorluğu malum bu sebeple sakin bir kafayla ve düşünerek okumamız gerekmekte. Bu yazımızda Vacip konusuna kısaca değinmeye çalışacağız(inşaAllah)

Teklīfī Hükümler:

Teklif, bir kimseyi yapılmasında külfet ve bir tür meşakkat bulunan işle yükümlü tutmak demektir. Şâri’in yapılmasını veya yapılmamasını talep ettiği fiillerin yerine getirilmesinde az veya çok bir külfet ve meşakkat bulunduğu için talep veya tahyir içeren hükümlere teklîfî hüküm adı verilmiştir. Tahyir yani mükellefi yapıp yapmamakta serbest bırakmada herhangi bir külfet veya meşakkat söz konusu olmamasına rağmen o da tağlib yoluyla teklîfî hükümler içerisinde ele alınmıştır. Tağlib, bir şeye başkasının hükmünü vermek veya birbirinden farklı iki şeye tek şey muamelesi yapmak için ikisinden birini diğerine üstün tutmaktır.

Mükellef ibadet veya muâmelât türünden işleri öncelikle ya uhrevî veya dünyevî bir gaye gözeterek yapar. Teklîfî hükümler mükellefin gözettiği bu öncelikli gayeye göre uhrevî ve dünyevî hükümler diye iki kısma ayrılır. Dünyevî hüküm denildiği zaman bu ifade, onun ahiretle hiç ilişkisi bulunmadığı anlamına gelmez. Dünyevî hükümler, öncelikle dünyada gerçekleşecek, uhrevî hükümler de öncelikle ahirette gerçekleşecek maksatların göz önünde bulundurulduğu hükümler demektir. Mesela mükellef ibadet türünden sahih bir fiil ortaya koymuşsa öncelikle dünyevî açıdan zimmetini borçtan temizlemiş olur; sonra eda ettiği bu ibadetin ahirette sevabını alır. Muâmelât türünden sahih bir fiil ortaya koymuşsa mesela sahih bir alış-veriş akdi yaparak bir mal satın almışsa, öncelikle bu malın mülkiyet hakkını kazanır sonra mülkiyetini kazanmış olduğu bu maldan yararlanmak kendisine mubah olur. Fiil yapılırken gözetilen bu öncelikli gaye dikkate alınarak teklîfî hükümler dünyevî ve uhrevî olmak üzere iki başlık altında ele alınmıştır.

UHREVÎ HÜKÜMLER:

Mükellefin işleyeceği fiiller karşısında Şâri’in; yapılmasını isteme, yapılmamasını isteme, yapıp yapmamakta serbest bırakma şeklinde üç türlü tavrı olabilir.

Şâr’in isteği kesin ve bağlayıcı bir tarzda olabileceği gibi böyle olmayan bir tarzda da olabilir. Bu durumda şu beş ihtimal ortaya çıkar: Şâri’ mükelleften bir fiilin yapılmasını istemiş ve bu istek kesin ve bağlayıcı bir tarzda ise bu talebe “îcab”, îcabın mükellefin fiilindeki sonucuna “ vücûb”, bu şekilde mükelleften yapması istenen fiile de “vâcib” denir.

Şâri’ mükelleften bir fiili yapmasını kesin ve bağlayıcı olmayan bir tarzda istemiş ise bu talep “ nedb”, nedbin mükellefin fiilindeki sonucu yine “nedb”, bu şekilde mükelleften yapması istenen fiil de “ mendup” tur.

Şâri mükelleften bir fiili yapmamasını kesin ve bağlayıcı olarak istenmiş ise bu talep “ tahrim” , tahrimin sonucu “hurmet”, yapılmaması istenen fiil ise “muharram veya haram” diye isimlendirilir.

Şâri tarafından fiilin yapılmaması kesin ve bağlayıcı olmayan bir tarzda istemiş ise bu talep “kerâhe” , kerâhenin sonucu yine “ kerâhe” , bu şekilde yapılmaması istenen fiil de “mekruh” tur.

Fiilin yapılıp yapılmamasını mükellefin tercihine bırakmaya “ibâha” sonucuna da “ibâha” mükellefin tercihine bırakılan fiile ise “mubah” denir.

Sonuç olarak yapılması istenen fiiller vacip ve mendup olmak üzere iki nevidir. Yapılmaması istenin fiille de haram ve mekruh olmak üzere iki çeşittir. Bir de yapılıp yapılmaması serbest bırakılan fiiller vardır. Böylece uhrevî hükümler beş kısma ayrılmış olmaktadır. Şimdi bunların her birini teker teker ele alalım.

a-) VÂCİB

TANIMI: Şâri’in mükelleften yapılmasını kesin ve bağlayıcı bir tarzda istediği fiildir. Usûl bilginlerinin çoğunluğu hükmün çıkarıldığı delilin kat’î ve zannî oluşuna değil, fiilin bağlayıcı tarzda istenmiş olmasına bakarak farz ve vâcib kelimelerini anlam ve hüküm bakımından eşanlamlı iki terim kabul etmiştir. Hanefîler ise deliline bakarak vâcibi iki kısma ayırmış, fiilin yapılmasını kesin ve bağlayıcı bir tarzda istendiğini gösteren delil kat’î ise buna “farz” , kıyas ve haber-i vâhid gibi zannî ise buna da “vâcib” demişlerdir. Hanefilere göre farz ve vâcib eşanlamlı değil birbirinden farklı iki terimdir. Buna namazda Fâtiha suresinin okunması örnek gösterilebilir. Hanefilere gore namazda Fâtiha okumak vaciptir. Zira namazda Fâtiha suresinin okunması hükmü zannî bir delil ile sabit olmuştur. Bu delil haber-i vahit niteliğinde bir hadistir. Şafiilere gore namazda Fâtiha suresinin okumak farz anlamında vaciptir. Bu hükmün delili zannî olsa da talep kesin ve bağlayıcı olduğu için onlar bu sonuca varmışlardır.

HÜKMÜ: Hanefîler dışındaki çoğunluğa göre vâcip bir fiilin mutlaka yapılması gerekir. Bunu yerine getiren, sevab kazanır, kasten terk eden ise cezayı hak etmiş olur. Kat’î delil ile sabit olmuşsa vacibi inkâr eden kâfir sayılır fakat zannî delil ile sabit olmuşsa kafir sayılmaz. Hanefîlere göre farzın hükmü çoğunluğa göre kat’î delil ile sabit olmuş vacibin hükmü gibidir. Vâcibe gelince bunun da kesin olarak yapılması gerekir. Hatta hanefîler bu gerekliliği ifade etmek üzere vâcibe, amelî farz da derler. Ancak zannî delil ile sabit olduğu için vacibi inkâr eden farzı inkâr eden gibi kâfir sayılmaz ve vacibi terk eden, farzı terk edenin cezasından daha az bir cezaya çarptırılır.

VÂCİBİN KISIMLAR:

1-) Îfâ etmesi istenen kişi (mükellef) açısından vâcib: a) Aynî vâcip (farz-ı ayn): Şâri’in her mükellefin ayrı ayrı yerine getirmesini istediği vaciptir.  b) Kifâî vâcip (farz-ı kifaye): Şâri’in îfâsını her bir mükelleften değil de bütün mükelleflerden veya toplumdan isteği vâciptir.

2-) Eda edileceği vakit açısından vâcib: a) Mutlak vâcip, Şâri’in edası için belirli bir vakit tayin etmediği vâciptir. b) Mukayyet vâcip, Şâri’in eda edilmesi için belirli bir vakit tayin ettiği vâcib türüdür.

3-) Talep edilen miktarın belli olup olmaması açısından vâcib: muhadded ve gayrı muhadded olmak üzere iki kısıma ayrılır. Beş vakit namaz, zekât ve satın alınan malın bedeli muhadded vacibe örnek verilebilir. Allah yolunda malını harcamak (infak) veya yakın akrabalara ödenecek nafaka ise gayrı muhadded vâcibe örnek teşkil eder.

4-) İstenen fiilin belirli olup olmaması bakımından vâcib: İstenen fiilin belirli olup olmaması yönünden vâcib muayyen ve gayrı muayyen diye iki kısma ayrılır. Muayyen vacip Şâri’in yapılacak işi belirlediği, gayri muayyen vâcip ise mükellefi birkaç seçenekten birini yapmada serbest bıraktığı vâcibtir.

ELHAMDULİLLAHİRABBİLALEMİN