FIKIH USULUNE AİT BAZI TERİMLER (3)

Hamd alemlerin Rabbi, Maliki olan hangimizin daha iyi amel işleyeceğini belirlemek için ölümü ve hayatı yaratan Allah (cc)’ya aittir. Salat ve selam önderimiz ve rehberimiz Hz. Muhammed (sav)’e onun ehli beytine, dinin yaşanması konusunda bizlere örneklik teşkil eden ashabına ve tüm Müminlerin üzerine olsun.

MENDUB

TANIMI: Şâri’in (Şari: hüküm koyan demektir yani Allah(cc) ve Rasulu(sav) kastolunmaktadır.) mükelleften yapılmasını kesin ve bağlayıcı olmayan bir tarzda istediği fiile mendub denir. Mendub fiillerin ortak özelliği dinen yapılmasının tercih edilmesidir. Menduba, aynı zamanda sünnet, nafile, müstehab, tatavvu, ihsan ve fazilet de denir. Mendubu yapan mükâfat kazanır ve övgüyü hak eder. Bazı mendup çeşitlerini yapmayanlar cezaya çarptırılmazlar ve kınanmazlar. Diğer bazı mendup çeşitlerini terk edenler ise kınanırlar ve azarlanırlar.

MENDUBUN DERECELERİ: Mendup kapsamına giren fiiller kuvvetliden zayıfa doğru şöyle sıralanır:

a.Sünnet-i müekkede: Bunlar Hz. Peygamberin devamlı yaptığı, sırf vâcip olmadığını göstermek üzere nadiren terk ettiği sünnetlerdir. Sabah, öğle ve akşam namazlarının sünneti, ezan kâmet ve cemaatle namaz bu tür birer menduptur. Bunları yapanlar sevap kazanır ve övgüye layık olurlar, terk edenler ise cezaya çarptırılmazlar fakat kınanıp azarlanırlar.

1. Sünnet-i gayri müekkede: Hz. Peygamberin bazen yapıp bazen de terk ederek kesintili bir şekilde sürdürdüğü sünnetlerdir. İkindi ve yatsı namazlarından önce kılınan dört rekât namaz, pazartesi ve perşembe günleri tutulan oruç, zaruret ve şiddetli ihtiyaç içinde bulunmayan kişilere verilecek sadaka böyledir. Muhtaç kimse zaruret ve şiddetli ihtiyaç içindeyse gücü yetenlerin ona sadaka vermesi farz olur. Sünnet-i gayr-i muekkedeyi yerine getiren sevabı hak eder, terk eden kınanmaz ve azarlanmaz. Bu tür sünnet nafile ve müstehab diye de anılır.
2. Sünnetü’z-zevâid: Hz. Peygamberin, Allah’ın dinini tebliğ mahiyetinde değil de bir insan olarak ortaya koyduğu davranışlardır. Bunlar onun dinî yükümlülük çerçevesine girmeyen ve dinen yapılması tavsiye edilmeyen; yemek, içmek, uyumak, giyinmek gibi beşerî fiilleridir. Bir Müslüman bunları Hz. Peygambere sevgi ve bağlılığından dolayı yaparsa sevabı hak eder fakat terk etmesi halinde kınanmaz.

Bir bütün halinde mendup, vacibe hazırlık niteliği taşır ve onun edasını kolaylaştırır. Mendupları ifa eden bir mükellef vacipleri öncelikle yerine getirir.

MUBAH

TANIMI: Şâri’in mükellefi yapıp yapmamakta serbest bıraktığı fiil demektir. Yemek, içmek, uyumak ve nezih bir şekilde eğlenmek gibi davranışlar mubahtır. Fıkıh literatüründe helâl ve câiz terimleri de mubah anlamında kullanılır. İnsan yerine göre oturur, yerine göre ayakta durur, dilediği zaman yer dilediği zaman içer, ihtiyaç duyduğunda da uyur.

Dinen mubahın bir fiilin yapılıp yapılmaması birbirine eşittir. Yapılmasına da yapılmamasına da günah veya sevap yoktur. Fakat bazen mubah bir davranış sevap kazandırabilir. Mesela namaz kılmak niyetiyle camiye doğru yürümek kişiye sevap kazandıran mubah bir davranıştır. Bazen de günah kazandırabilir ki namaz saatleri arasında vaktin çıkacağı öngörülmesine rağmen uyumak gibi.

HARAM

TANIMI: Şâri’in, kesin ve bağlayıcı bir tarzda yapılmamasını istediği fiildir. Bu fiile haram denildiği gibi muharram veya mahzur da denir. Haksız yere adam öldürmek, içki içmek, zina etmek, haksız yollarla başkasının malını yemek, murdar et yemek haram fiillere örnek verilebilir. Mükellef haram bir fiili terk ederse Allah’a itaat etmiş olur ve sevap kazanır. Haram fiili işleyecek olursa Allah’a isyan etmiş olur cezaya çarptırılır ve kınanır.

Usul bilginlerinin çoğunluğu ister katî ister zannî delil ile sabit olsun kesin ve bağlayıcı tarzda yasaklanan fiillere haram olarak niteler. Bunlar haramlığı gösteren kat’î ve zannî deliller arasında bir fark gözetmezler. Hanefiler ise yasağın dayandığı delillere kat’î ve zannî oluşuna göre ayrı ayrı sonuç bağlarlar. Onlar katî bir delille sabit olan yasak fiillere haram, zannî delille sabit olan ve bağlayıcı bir şekilde yasaklanan fiillere de tahrimen mekruh adını verirler.

HARAMIN KISIMLARI: Haram fiiller yasaklanmasını gerektiren sebebe göre, haram lizatihî ve haram liğayrihî olmak üzere iki kısma ayrılırlar.

Haram lizatihî: (Bizzat kendisinden dolayı haram) Şari’in, içerdiği bir kötülük ve zarardan dolayı baştan yasakladığı fiillerdir. Bu tür harama ‘haram li aynihî’ de denir. Zina etmek, hırsızlık yapmak, haksız yere adam öldürmek, abdestsiz namaz kılmak, evlenilmesi dinen yasaklanmış biriyle evlenmek, murdar et yemek veya bu eti satmak lizatihî haram davranışlardır. Ancak zaruret durumunda haram lizatihi kapsamına giren bazı fiiller mubah hale gelebilir. Mesela açlık veya susuzluktan dolayı ölme tehlikesiyle karşı karşıya kalınması halinde bu tehlikeyi savmak için murdar etten ölmeyecek kadar yemek veya şaraptan ölmeyecek kadar içmek helal olur. Çünkü canı korumak dinen zaruridir.

Lizatihi haramı işleyen kişi günahkâr olur ve ahirette cezaya çarptırılır. Bu, haram fiile bağlanan uhrevi sonuçtur.

Haram liğayrihî: (Başkası dolayısıyla haram) Aslında meşru olduğu halde geçici bir durum sebebiyle haram kılınmış olan fiildir. Başkasına ait olan bir ekmeği çalarak yemek haramdır. Haramlık ekmeğin bizzat kendisinden değil, ekmeğin başkasının hakkı olmasından kaynaklanır.

MEKRUH

TANIMI: Sözlükte sevilmeyen, hoşlanılmayan şey anlamına gelen mekruh terim olarak, Şari’in mükelleften yapılmamasını kesin ve bağlayıcı olmayan bir tarzda istediği fiil diye tanımlanır. Bir fiilin mekruh olması o fiili yapmamanın yapmaktan daha iyi olduğu anlamına gelir. Mekruh bir fiili yapan kimse cezayı hak etmemekle beraber kınanma ve azarlanmayı hak edebilir, terk eden mekruhu Allah rızası için terk etmişse sevap kazanır ve övgüye layık olur.

HANEFİLERE GÖRE MEKRUHUN KISIMLARI:

Hanefiler mekruhu, biri tahrimen diğeri tenzihen olmak üzere iki başlık altında inceler.

1. a) Tahrimen mekruh, Şari’İn mükelleften zannî bir delil ile yapılmamasını kesin ve bağlayıcı olarak istediği fiildir. Tahrimen mekruh, haram yakın bir yasaktır. Harama yakın olmasının anlamı, bunu işleyenin haramı işleyen gibi cezaya çarptırılmamakla birlikte uhrevi yönden büyük bir kayıp doğuracağı anlamına gelmektedir.
2. b) Tenzihen mekruh, Şari’in mükelleften yapılmamasını kesin ve bağlayıcı olmayan bir tarzda istediği fiildir. Bu tür mekruh mendubun karşılığıdır. Hanefilerin tenzihen mekruh kavramını çoğunluğun mekruh kavramını karşılamaktadır. Kötü koku veren soğanı ve sarımsağı çiğ olarak yemiş bir halde camiye gitmek, abdest alma sırasında suyu israf etmek gibi davranışlar tenzihen mekruhtur. Tenzihen mekruhu işleyen dünyada kınanmayı ve ahirette cezayı hak etmez.

ELHAMDULİLLAHİRABBİLALEMİN